O Italii / TRENTINO - ALTO ADIGE

Region marzenie dla miłośników gór, narciarski raj z niesamowitymi widokami i przepięknymi Dolomitami

Trydent – Górna Adyga (Trentino – Alto Adige) to włoski region o specjalnym statucie autonomicznym położony w północno – wschodniej części Italii graniczący z Austrią i Szwajcarią. Region ten zamieszkuje niewiele ponad milion osób, a  jego stolicą jest Trydent (Trento).  W ramach nowego statutu autonomicznego z 1972 roku Prowincja Bolzano i Prowincja Trento mają specjalny statut niezależności, a ludność posługuje się językiem niemieckim na równi z językiem włoskim.

Wspólnie z Regionem Veneto i Regionem Friuli Wenecja Julijska Region Trydent – Górna Adyga należy do tak zwanego makroregionu Trzech Wenecji (Triveneto). Triveneto to określenie geograficzne, w skład którego wchodzą trzy podregiony: Wenecja Euganejska ze stolicą w Wenecji (czyli Region Veneto), Wenecja Julijska ze stolicą w Trieście oraz Wenecja Trydencka ze stolicą w Trydencie.

Region Trentino – Alto Adige to najbardziej na północ wysunięty region Włoch. Jest właściwie w całości górzysty, oprócz niewielkiego odcinka nizinnego w Dolinie Rzeki Adygi (Valle dell’Adige) oraz w Dolinie Jezior (Valle dei Laghi) gdzie teren obniża się do 200 metrów n.p.m. Na obszarze Prowincji Trydent mamy także dwie duże równiny: Piana Rotaliana oraz Piana dell’Alto Garda. Góry natomiast wznoszą się na wysokość przekraczającą 3900 metrów n.p.m. z najwyższym szczytem Monte Ortler, przy samej granicy ze Szwajcarią, który osiąga 3906 metrów n.p.m. Najniższe wysokości odnotujemy na południu regionu, przy granicy z Veneto, nad Jeziorem Garda, gdzie teren wznosi się jedynie 65 metrów n.p.m.

Region Trentino – Alto Adige to jeden z najmniej zaludnionych regionów Włoch z maksymalną gęstością zaludnienia 79 osób na kilometr kwadratowy, co plasuje go na piątym miejscu w kraju po Dolinie Aosty, Bazylikacie, Sardynii i Molise. Najrzadziej zamieszkałe są strefy górskie, a najliczniej doliny oraz duże miasta, co zresztą nie jest niczym dziwnym i nie odbiega od ogólnych norm. Dwa największe miasta to Trydent (Trento) i Bolzano.

Powierzchnia regionu wynosi 13 605 km². Nie ma dostępu do morza, a jego granice przebiegają z Veneto (na południowym-wschodzie), z Lombardią (na południowym-zachodzie), ze Szwajcarią (na północnym-zachodzie) oraz z Austrią na północy i północnym-wschodzie. Dolina Aurina jest najdalej na północ wysuniętą doliną całej Italii, a miasteczko Predoi jest najbardziej na północ wysuniętą włoską miejscowością, leżącą na granicy z Austrią. Region jest zamknięty pomiędzy Alpami Centralnymi i Alpami Wschodnimi na północy, a na południu jego granicę wyznacza Jezioro Garda i Prealpy Veneto.

Jak sama nazwa wskazuje region składa się z dwóch części: Trentino zajmuje niecałą połowę powierzchni, bo około 6213 km², a Górna Adyga 7400 km². Górna Adyga nazywana jest również Tyrolem Południowym i wskazuje na bliskie związki tej części regionu z Austrią i kulturą oraz językiem niemieckim. W 2001 roku w oficjalnej nazwie regionu pojawiła się także wersja niemieckojęzyczna: Alto Adige/Südtirol. W skład regionu wchodzą tylko dwie prowincje: Trentino oraz Bolzano-Alto Adige/Südtirol.

Na północy regionu, wzdłuż austriackiej granicy, ciągnie się pasmo Alp Retyckich pomiędzy Przełęczą Resia, a Przełęczą Monte Croce di Comico. Góry na tym odcinku dochodzą do maksymalnego punktu 3738 m n.p.m. z kulminacją szczytu Palla Bianca. Od 1972 roku szczyt La Testa Gemella Occidentale o wysokości 2837 metrów n.p.m. jest uważany za najbardziej na północ wysunięty punkt całego Półwyspu Włoskiego, chociaż tradycyjnie za najbardziej północną górę wielu wciąż przyjmuje szczyt Vetta d’Italia.

Na zachodzie regionu rozciąga się pasmo Ortles-Cevedale z najwyższym szczytem Ortles o wysokości 3906 m n.p.m., pasmo Adamello – Presanella oraz Dolomity Brenta. Trentino – Alto Adige posiada na swoim terenie zachodnią część całego pasma Dolomitów z takimi grupami jak: Dolomiti di Sesto, Pasmo Puez, Odle, Sciliar, Sassolungo, Catinaccio, Marmolada, Masyw Sella, Latemar oraz Pale di San Martino czyli Dolomiti di Sesto, Dolomiti di Braies, Dolomiti d’Ampezzo, Dolomiti di Gardena, Dolomiti di Fassa, Dolimiti di Feltre i delle Pale di San Martino oraz Dolomiti di Fiemme – w skrócie: najpiękniejszą i najbardziej znaną część Dolomitów. Oprócz tego Alpy Retyckie Wschodnie, Południowe i Zachodnie, Zachodnie Taury, Prealpy Bresciane i Gardesane (w okolicach miasta Brescia i Jeziora Garda) – góry zajmują właściwie całą powierzchnię tego regionu.

Pomiędzy górami znajduje się naturalnie kilka dolin i przełęczy, które przede wszystkim ułatwiają transport i komunikację. Główną doliną regionu jest Dolina Rzeki Adyga, która jest położona pomiędzy Merano i Rovereto, a rzeka przepływa przez dwa największe miasta regionu czyli Bolzano na północy i Trydent na południu. Pozostałe doliny to doliny alpejskie i należą do nich: Valle di Primiero, Val di Cembra, Val di Fassa, Val di Fiemme, Valle dei Laghi, Val di Sole, Val di Non, Val Rendena,Val Gardean, Val Pusteria, Val Badia, Val Venosta i kilka innych. Z najważniejszych przełęczy należy wymienić Brennero, które stanowi główny szlak komunikacyjny pomiędzy Italią i Austrią wzdłuż Autostrady A22, łączącej Weronę z Innsbruckiem (Austria), a także Przełęcz Resia, Stalle i Rombo. Szczególną przełęczą jest odcinek graniczny pomiędzy Trentino – Alto Adige, a Lombardią: to Przełęcz Stelvio, najwyższy drogowy odcinek we Włoszech z wijącymi się serpentynami i cudownymi widokami. Drugą przełęczą pomiędzy tymi regionami jest Passo del Tonale. Kilka przełęczy pomiędzy Trentino Alto Adige, a Veneto łączy z kolei te dwa regiony, a najważniejsze z nich to Passo Pordoi, Passo di Valaparola, Passo di Monte Croce di Comelico oraz Passo di Campolongo.

Sieć rzeczna regionu jest wyjątkowo bogata. Główną rzeką jest Adyga (Adige) ze swoimi dopływami (Passirio, Isarco, Noce oraz Avisio). Adyga wypływa na północy regionu blisko granicy ze Szwajcarią, niedaleko miejscowości Merano i Przełęczy Resia na wysokości 1550 mn.p.m. i wpada do Morza Adriatyckiego niedaleko Chioggi. Na swojej długości 410 kilometrów przepływa przez dwa regiony: Trydent Górna Adyga oraz Veneto. Mija Bolzano, Trydent, Rovereto, Weronę i Rovigo. Jest drugą rzeką Włoch pod względem długości, po Padzie; trzecią pod względem powierzchni dorzecza po Padzie i Tybrze. Pozostałe dwie rzeki to Sarca i Chiese: Rzeka Sarca wpada do Jeziora Garda, a Rzeka Chiese do Padu. Na terenie regionu wypływa także Rzeka Drava, ale płynie w kierunku północnym, do Austrii, i jest dopływem Dunaju.

Wyjątkowe są jeziora Trentino Alto Adige. Nie są duże, ale niesamowicie urokliwe i przepięknie położone. Dwa najbardziej znane to Lago di Resia słynące z zalanego kościoła, którego dzwonnica wystaje ponad powierzchnię wody oraz Lago di Molveno cenione za szczególnie urokliwą okolicę i ciepłą wodę. Oprócz tego mamy tutaj Jezioro Caldonazzo – największe naturalne jezioro regionu, Jezioro Świętej Justyny (Santa Giustina), Jezioro Ledro i Idro. Należy także podkreślić, iż niewielka północna część Jeziora Garda znajduje się na terenie Trentino Alto Adige.

Trydent Górna Adyga to przede wszystkim natura. Wyniosłe górskie pasma tworzą panoramę tego regionu. Nie ma tutaj dużych miast, nie ma ośrodków przemysłowych czy wielkich centrów turystycznych. Walory stworzyła przyroda, która ubrała te tereny w niesamowite widoki, cieszące oczy krajobrazy, przestrzenie w których każdy miłośnik spokoju i ciszy znajdzie swoje miejsce. To region narciarzy i górskich turystów, region spokojnych wędrówek z dala od zgiełku i gwaru, spacerów w urokliwych dolinach, szalonych zjazdów na dwóch deskach – a wszystko to w otoczeniu nieskazitelnie czystej przyrody, zapierających dech w piersiach widoków i w miłym towarzystwie.

Faktycznie zabytkowa strona regionu nie jest zbyt bogata. Oprócz Trydentu i Bolzano nie znajdziemy tutaj wielu zabytków. Jedynie zamki, które są tutaj wyjątkowo częstym elementem krajobrazu, świadczą o trudnej przeszłości – to twierdze obronne, świadkowie konfliktów, problemów etnicznych i nieustannych sporów pomiędzy Italią, a Austrią.

Historia regionu jest wyjątkowo zawikłana, a komplikuje ją dodatkowo fakt dwuczłonowości: można się łatwo domyślić, że region składa się z dwóch części: Trentino i Alto Adige (Górna Adyga/ Südtirol), które zostały scalone w jedno, niekoniecznie zgodnie z ich przeszłością. Prehistoryczne początki nie znają jeszcze granic i możemy wspólnie określić je na co najmniej dwanaście wieków przed naszą erą. Słynny na cały świat jest Őtzi, najstarszy odnaleziony przodek ludzkości, datowany na lata 3300-3100 przed naszą erą, znajdujący się dzisiaj w Muzeum Archeologicznym w Bolzano. Około 500 roku p.n.e. rozwinęła się tak zwana Kultura Reti, która najprawdopodobniej ma te same korzenie co Kultura Etruska.

Od I wieku p.n.e. Rzymianie stopniowo zajmowali te ziemi, pokonując ostatecznie Plemiona Reti w 16 roku przed Chrystusem podczas Bitwy pod Bolzano. W tym samym okresie zostało założone miasto Trydent, które otrzymuje przywileje municipium pomiędzy 50, a 40 rokiem p.n.e. W czasach Cesarza Augusta przeprowadzono reformę administracyjną w wyniku której północne rejony dzisiejszego Regionu Trydent – Górna Adyga podzielono na trzy prowincje: na północy Recja /Rezia/ oraz Norikum /Norico/, a południowe ziemie wchodziły w skład Prowincji Venetia et Histria czyli Wenecji i Istrii. W połowie I wieku n.e. pozycja regionu rośnie dzięki budowie dwóch ważnych dróg: Via Claudia Augusta Padana, która dochodziła do Przełęczy Resia oraz Via Claudia Augusta Altinate, która rozpoczynała się w Altino, ważnym porcie w okolicach dzisiejszej Wenecji, a kończyła w Trydencie; łączyła więc Nizinę Padańską, z Trento, co z punktu widzenia handlu, ekonomii i kontaktów międzyludzkich było bardzo ważne dla rozwoju tych ziem. Pięć wieków panowania Rzymian na tych ziemiach pozostawiło po sobie widoczne ślady przede wszystkim w języku – ludność miejscowa zaczęła używać łaciny, co doprowadziło do powstania nowego języka, który był mieszanką celtyckiego, retyckiego i łaciny. Powstał tak zwany język retoromański, który przetrwał do dzisiaj w dialekcie ladyńskim.

Po upadku Imperium Rzymskiego w 476 roku n.e. ziemie te dostają się pod panowanie Ostrogotów, a następnie, w drugiej połowie VI wieku - Longobardów, którzy ustanowili Księstwo Trydentu do którego należało również Bolzano. W 774 roku Trentino – Alto Adige przechodzi pod władzę Franków. W wyniku ciągu przeróżnych konfliktów i wojen teren dzisiejszego Regionu zostaje podzielony na dwie części: w 843 roku, w myśl Traktatu w Verdun południowa część zostaje w rękach Italii, a północna w rękach Franków gdzie w owym czasie rządził Ludwik II zwany il Germanico. To właśnie wtedy rozpoczyna się okres germanizacji północnej części, podczas gdy południowa zostaje ciągle związana z kulturą łacińską, z czasem zaś Księstwo Trydentu związane zostaje z Weroną. Dopiero w 1027 roku Trydent zostaje ponownie oddzielony od Werony i staje się samodzielną diecezją, a stan taki trwa aż do czasów Napoleona czyli dokładnie do roku 1803. Z kolei północna część w połowie XIV wieku dostaje się pod panowanie Habsburgów.

W połowie XVI wieku Trydent stał się miejscem soboru zwołanego przez Papieża Pawła III. Przez 18 lat, pomiędzy 1545, a 1563 rokiem, miasto stało się najważniejszym centrum katolicyzmu wybrane dzięki swojemu położeniu dokładnie na granicy pomiędzy światem łacińskim i germańskim.

Okres wojen napoleońskich zmienił historię tych terenów – biskupstwa w Trydencie i Bressanone zostają zlikwidowane i rozpoczyna się okres ich sekularyzacji. W 1805 roku, w wyniku Traktatu w Bratysławie, ziemie te dostają się pod panowanie Bawarii na krótki, bo na okres tylko 5 lat, ale w tym czasie zostały mocno zgermanizowane, także okolice Trydentu, które do tej pory były ciągle mocno łacińskie. XIX wiek to okres trudnych zmian, nieustannych konfliktów, walki o niepodległość, władzę i wpływy. Tyrolski Innsbruck, Habsburgowie, Risorgimento Italii, Bawaria – każdy chce, każdy próbuje. W 1861 proklamowano Królestwo Włoch, pomimo tego północne tereny dzisiejszej Italii – wśród nich Trydent Górna Adyga - pozostają nadal w rękach Austrii. W wyniku zbrojnej interwencji Garibaldiego udaje się odebrać Habsburgom Region Friuli oraz Veneto, ale Trentino Alto Adige pozostaje nadal w ich  rękach. W pierwszym dziesięcioleciu XX wieku ziemie te są nadal austriackie, pomimo faktu, iż zdecydowana większość mieszkańców była łacińskojęzyczna, a Włochy regularnie dopominają się ich przekazania. Podczas I Wojny Światowej ten sporny teren jest miejscem licznych walk pomiędzy Austrią, a Italią, a mieszkańcy Trentino Alto Adige walczą w armii Habsburgów. Dopiero zakończenie I Wojny oraz nowy układ sił w Europie pozwala na przejęcie regionu przez Italię: na mocy traktatu pokojowego z Saint-Germain-en-Laye w 1919 roku Trydent Górna Adyga staje się częścią Państwa Włoskiego.

Okres międzywojenny oraz II Wojna Światowa to niezwykle trudny czas dla mieszkańców regionu. Najpierw Mussolini za wszelką cenę chciał ich zitalianizować, a po wybuchu wojny cała ludność niemiecka miała być przesiedlona do Rzeszy, co też dotknęło wiele rodzin szczególnie z północnej części regionu. W 1943 roku ziemie te przyłączono do Niemiec jako tak zwany Alpenvorland czyli alpejski cypel i stan ten trwał do zakończenia wojny w 1945 roku, kiedy to powróciły do Italii. Problemy wynikające z silnej obecności języka niemieckiego i głębokich więzi z Tyrolem jednak nie ustają i w 1947 roku region otrzymuje specjalny status autonomii, a język niemiecki zostaje zrównany w prawach z językiem włoskim. Niestety pobliska Austria ciągle rości sobie prawo do Południowego Tyrolu i niemieckojęzyczna mniejszość narodowościowa ją popiera w sposób bardzo brutalny: w okresie 1956-1988 dochodzi do 361 zamachów bombowych w których ginie 17 osób, a wiele zostaje rannych. W 1971 roku zostaje podpisany nowy traktat pomiędzy Państwem Włoskim, a władzami regionu, w myśl którego prawo autonomii w ramach Włoch zostaje rozszerzone, a Austria ze swojej rezygnuje z roszczeń i ingerencji – traktat ten był gwarantowany przez Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości w Hadze. I pomimo tego, że dużo wyjaśnił, nie rozwiązał wszystkich problemów o czym świadczą ciągłe ataki terrorystyczne. Ostatecznie problem zniknął dopiero w momencie przystąpienia Austrii i Włoch do Unii Europejskiej i całkowitego zniesienia granic.

Dzisiaj region jeden, ale części dwie i to właśnie tak należy go rozpatrywać: Trentino (Trydent) i Bolzano-Alto Adige/Südtirol (Górna Adyga/Południowy Tyrol).

Trentino /używana jest również nazwa Trento/ to oficjalnie Prowincja Autonomiczna Trydentu czyli Provincia Autonoma di Trento. Obejmuje południową część całego regionu, a historycznie najdalej na południe wysuniętą część Tyrolu. Ostateczny kształt i prawa prowincji ustalono 31 sierpnia 1972 roku specjalnym dekretem wydanym przez Prezydenta Republiki Włoskiej zgodnie z którym prowincja otrzymała specjalny status ze względu na swój rodzaj i treść.

Organem władzy Prowincji Trydent jest Rada Prowincji, Rząd Prowincji oraz Prezydent, a ich siedzibą i stolicą jest miasto Trydent. Rada Prowincji to jej parlament, ma bardzo szerokie prawa w zakresie ustawodawstwa, administracji i finansowania regionu. W skład Prowincji Trydent wchodzi 175 gmin, a dodatkowo jeszcze jest podzielona na tak zwane Wspólnoty Dolin, których jest 16. Liczba ludności części Trento to około 540 tysiące osób, wśród których wyróżniają się trzy grupy mniejszości etnicznych: Ladynowie, Mocheni oraz Cymbrowie.

Ladynowie to ludzie gór, zamieszkują 4 doliny wokół Masywu Sella w gminach Pozza di Fassa, Mazzin, Vigo di Fassa, Campitello di Fassa, Soraga di Fassa, Canazei i Moena. Jest ich w sumie około 16,5 tysiąca i są grupą bardzo aktywną etnicznie.

Mocheni zamieszkują środkową część regionu i takie gminy jak Fierozzo, Frassilongo i Palu del Fersina i jest ich tak naprawdę niewielu, bo w skali całego regionu około 2200 osób.

Z kolei Cymbrowie mieszkają na południu w gminie Luserna i sporadycznie w kilku innych gminach i są najmniejszą grupą etniczną, bo jest ich niecałe 900 osób w całej Prowincji Trento.

Drugą prowincją stanowi Południowy Tyrol czyli Prowincja Bolzano-Alto Adige/Südtirol (Górna Adyga/Południowy Tyrol). Ta część zamieszkała jest głównie przez ludność, która na równi z językiem włoskim używa języka niemieckiego.

Status autonomii prowincji pochodzi z tego samego dekretu z 1972 roku, który nadaje suwerenność Trentino. Organami władzy są Rada Prowincji i Rząd Prowincji, a w miejsce prezydenta jest tutaj gubernator. Ich siedzibą jest Bolzano. Rada Prowincji to organ ustawodawczy, a Rząd to organ wykonawczy. Gubernator ma dwóch zastępców: jeden reprezentuje niemieckojęzyczną część mieszkańców, drugi włoskojęzyczną. Administracyjnie prowincja dzieli się na 116 gmin, zajmuje powierzchnię 7400 km² i jest zamieszkała przez 531 tysięcy osób.

W 2011 roku przeprowadzono specjalny spis ludności, który miał na celu określenie przynależności językowej mieszkańców. W wyniku spisu do grupy niemieckojęzycznej zadeklarowało przynależność prawie 70% mieszkańców, do grupy włoskojęzycznej  26% oraz do grupy posługującej się językiem ladyńskim 4,5%. Podkreślić należy, że większość mieszkańców prowincji posługuje się równocześnie zarówno niemieckim, jak i włoskim, a część osób jest nawet trzyjęzyczna.

Powiązane artykuły: https://stradeditalia.eu/pl/o-italii/117