O Italii / UMBRIA / TODI

Jeden z najpiękniejszych  średniowiecznych placy Umbrii znajduje się w tym uroczym miasteczku

W południowej części magicznego Regionu Umbria znajduje się niesamowite miasteczko Todi położone na wzgórzu w otoczeniu cudownych falowanych pól, winnic, gajów oliwnych, wiosennych maków i słoneczników i wielobarwnej przestrzeni.

Administracyjnie Todi leży na południowym krańcu Prowincji Perugia i jest zamieszkałe przez około 11 tysięcy osób. Wzgórze na którym jest położone ma wysokość 411 metrów n.p.m. i góruje nad płaską Doliną Tybru. W okolicy nie ma innych miast, tylko małe miasteczka i wioski rozrzucone wśród pól, łąk i umbryjskich wzgórz. Miasto znajduje się mniej więcej w połowie drogi pomiędzy Perugią, a Terni (północ – południe) oraz pomiędzy Orvieto, a Spoleto (wschód – zachód).

Todi est miastem bardzo starym – zostało założone pomiędzy VIII, a VII wiekiem przed naszą erą przez Umbrów, na łatwym do obrony wzgórzu na lewym brzegu Tybru w niedalekiej okolicy terenów należących do Etrusków. Pierwsza nazwa dzisiejszego Todi to Tutere, co oznacza „miasto na granicy”. Według legendy Tutere założone zostało w dolinie, nad samym Tybrem, jednakże przelatujący orzeł porwał używany do śniadania obrus i zrzucił go na szczyt wzgórza – założyciele miasta uznali to za znak i  boską wskazówkę i przenieśli swoją pierwszą osadę na górę, tam gdzie dzisiaj wznosi się Stare Centrum.

Najpiękniejszy czas rozwoju miasta przypada na wiek V i IV p.n.e. kiedy to mieszały się w Todi wpływy umbryjskie i etruskie, a oba te plemiona i obie kultury świetnie współgrały. W III wieku p.n.e. wkraczają na te tereny Rzymianie i rozpoczyna się okres podporządkowywania tych ziem potędze rzymskiej. Około 60 roku p.n.e. okolice Todi były już rzymskie i otrzymały nazwę Colonia Julia Fida Tuder. W początkowym okresie Imperium, podczas panowania Cesarza Oktawiana Augusta, miasto jest przebudowane i otrzymuje nowe budowle: amfiteatr, budynki użyteczności publicznej takie jak termy oraz prywatne wille. Po upadku Rzymu i po okresie najazdów barbarzyńców, Todi zostaje wcielone do Bizancjum, przechodzi przez panowanie Longobardów w tak zwanym „korytarzu bizantyjskim”.

W 1067 roku Todi staje się wolną gminą, a następnie dostaje się pod władzę Kościoła. Doprowadza to do stopniowego upadku miasta w dwunastym stuleciu, ale wiem później wzrasta liczba ludności – w 1244 roku miasto liczy aż 30 tysięcy mieszkańców i jest jednym z największych w Italii, w okolicy rozwija się rolnictwo, a samo Todi zostaje otoczone murami obronnymi o długości 4 kilometrów wyposażone w liczne bramy, bastiony i wieże istniejące do dzisiaj. Powstają nowe pałace i kościoły – miasto stopniowo powraca do swojej rzymskiej świetności. Dzisiejsze Todi odpowiada w przybliżeniu miastu średniowiecznemu, a miasto zamknięte jest wewnątrz fortyfikacji.

Mury obronne Todi zachowały się wyjątkowo dobrze i to nie tylko te średniowieczne. Pozostały do dzisiaj także dwa pierwsze ciągi fortyfikacji z okresu umbryjsko – rzymskiego, a cały obronny pas jest potrójny. Zewnętrzny, najmłodszy ciąg murów pochodzi z połowy XIII wieku i przetrwał do naszych czasów właściwie nietknięty: 4 kilometry długości, bastiony i 10 bram (porte). Pozostałe dwa ciągi murów są dużo starsze: to mury z okresu umbryjsko – etruskiego oraz z okresu rzymskiego zachowane w dużych fragmentach w okolicach miasta.

Sercem miasta jest Piazza del Popolo (Plac Ludu) – to zarówno religijne, jak i administracyjne centrum. Na placu zobaczymy jeden z najciekawszych przykładów średniowiecznego założenie urbanistycznego, które łączy w sobie religię i świeckość: Ratusz w Palazzo dei Priori, muzea w Palazzo del Capitano i Palazzo del Popolo oraz katedra: Duomo dell’Annunziata – Katedra pod wezwaniem Zwiastowania Najświętszej Maryi Panny, a wszystko fantastycznie współgra i dopełnia się. Plac ma formę czworokąta, ale dzisiejsze wymiary są dużo mniejsze od oryginalnych: w XV wieku Duomo znajdowało się na środku placu, a obecnie zajmuje jego zewnętrzne północne skrzydło. Powstał wtedy nowy pałac, który wybudował możny ród Gli Atti, a który zredukował mocno powierzchnię Piazza del Popolo. Pałac Kapitana Ludu oraz Pałac Priora połączone są ze sobą wspólnymi schodami i wydają się być jednym budynkiem. Oba oparte są na loggi nazywanej przez mieszkańców Todi „I Voltoni”.

La Concattedrale della Santissima Annunziata to najważniejsze miejsce kultu religii katolickiej Todi oraz katedra Diecezji Orvieto – Todi. Kościół ten wzniesiono w XIII wieku na miejscu budynku z epoki rzymskiej, na szczycie niewielkiego wzgórza – stąd eleganckie schody, które prowadzą do duomo. Fasada kościoła była kilkakrotnie przebudowywana, ostatni raz w XV wieku. Przepiękna centralna rozeta powstała na początku wieku XVI, a jej witraże są oryginalne. Główny portal zachował oryginalne drzwi z 1521 roku i na czterech płaszczyznach przedstawiają sceny związane ze Zwiastowaniem Najświętszej Maryi Panny oraz św. Piotra i św. Pawła. Z prawej strony fasady wznosi się kwadratowa wieża z XIV wieku. Wnętrze na planie krzyża łacińskiego, czteronawowe z trzema nawami o równych rozmiarach oraz czwartej, węższej, przyklejonej od strony prawej. Całość podzielona kolumnami z kapitelami korynckimi i pokryta drewnianym stropem (nawy boczne) oraz sklepieniem krzyżowym (nawa centralna). Na wewnętrznej stronie fasady (na tak zwanej kontrfasadzie) fresk przedstawiający Sąd Ostateczny, dzieło Ferraù Fenzoni z końca XVI wieku, wzorowany na Sądzie Ostatecznym Michała Anioła z Kaplicy Sykstyńskiej na Watykanie. Drewniane stalle powstały pomiędzy 1521, a 1530 i są dziełem Antonio i Sebastiano Bencivenga. W absydzie przepiękny malowany krucufiks z połowy XIII wieku, a w Cappella Cesi ciekawe freski z końca wieku XVI. Warto także zejść do krypty gdzie zobaczymy trzy rzeźby przypisywane autorstwu Giovanni Pisano.

Przeciwległe skrzydło placu zajmuje gotycki Palazzo dei Priori wybudowany pomiędzy 1334 i 1347 i przebudowany w stylu renesansowym w pierwszej połowie XVI wieku. Przylegająca z lewej strony wieża powstała w drugiej połowie wieku XIV. Wnętrza zajmuje dzisiaj miejski ratusz oraz Stowarzyszenie Photodi – najciekawsza jest Sala delle Udienze udekorowana XIV-wiecznymi freskami.

Dwa pałace obok Palazzo dei Priori na stronie wschodniej placu to Palazzo del Capitano i Palazzo del Popolo. Palazzo del Capitano powstał w 1293 roku, wybudowano go z białego kamienia i podzielono na trzy pionowe części: dolna część to portyk złożony z dwóch obszernych łuków ponad którym wznoszą się dwa piętra z eleganckimi triforami. Pomiędzy pierwszym, a drugim piętrem, mniej więcej na środku jest mała nisza w której umieszczono dzwon. Eleganckie schody łączące oba pałace prowadzą bezpośrednio do Wielkiej Sali Kapitana Ludu z cennymi freskami z XIII i XIV wieku. Przyległy Palazzo del Popolo powstał w latach 1213-1228 i został gruntownie odrestaurowany pod koniec XIX wieku. Podobnie jak sąsiedni budynek posiada dwa otwarte łuki na parterze oraz smukłe okna na wyższych piętrach. Jest nieznacznie wyższy od sąsiedniego Palazzo del Capitano, dodatkowo zwieńczono go elegancką attyką. Oba budynki są obecnie siedzibą Museo Civico czyli Muzeum Miejskiego Todi.

A co oprócz Piazza del Popolo? Przede wszystkim spacer po malowniczych uliczkach miasteczka z pięknymi widokami na okolicę, kawa w jednej z małych kawiarenek schowanych w uroczych zaułkach, wędrówka wzdłuż murów obronnych. I jeszcze dwa kościoły: Świętego Fortunato oraz Świątynia Matko Boskiej Pocieszycielki.

Chiesa di San Fortunato to jeden z najstarszych kościołów miasta, a jego smukła wieża wzbija się w niebo w najwyższym punkcie Todi. Powstał pod koniec XII wieku, a konsekrowany został przez samego Papieża Innocentego III w 1198 roku. Kościół ten wybudowano na wcześniejszej chrześcijańskiej świątyni z której do dzisiaj zachowały się rzeźby lwów nad portalem wejściowym. Pod koniec XIII wieku przebudowano go w stylu gotyckim, a prace przeciągnęły się z powodu zarazy dżumy w połowie XV wieku – aż do pierwszych lat szesnastego stulecia. Jasne i przestronne wnętrze o trzech nawach równej wysokości, do każdej z nich prowadzi osobne wejście przez rzeźbiony portal. Płaskorzeźby w portalach przedstawiają świętych i proroków oraz elementy roślinne symbolizujące dobro i zło (winorośl i figa). Z naw otwiera się 13 kaplic ozdobionych freskami i rzeźbami, wśród których najcenniejszy jest fresk Madonny z Dzieciątkiem oraz dwoma Aniołami dzieła Masolino da Panicale w czwartej kaplicy. Przepiękny drewniany chór z końca XVI wieku to dzieło Antonio Maffei z Gubbio. W krypcie pod ołtarzem znajduje się mauzoleum relikwii świętych (m.in. San Cassiano). Przed kościołem znajduje się przestronny plac oraz niewielki ogród. Szerokie schody prowadzą w dół do miasteczka.

Poza średniowiecznymi murami miasta, już prawie na równinie opadającej w stronę Tybru, znajduje się jeszcze jeden kościół, który warto odwiedzić: to Tempio di Santa Maria della Consolazione czyli Świątynia Matki Boskiej Pocieszycielki. Miejsce to uważane jest za jedno z najbardziej charakterystycznych symboli Todi, a jego znaczenie architektoniczne jest na poziomie międzynarodowym. Jego budowa rozpoczęła się w 1508 roku i związana jest z cudem, który wydarzył się w Todi – jeden z pracowników oczyszczających fresk Matki Bożej został w cudowny sposób uzdrowiony z ciężkiej choroby oka. Miejsce to zaczęło przyciągać wiernych i zdecydowano się na budowę kościoła poza murami miasta, ułatwiając w ten sposób dostęp do miejsc kultu także przybyłym z daleka pątnikom. Prace powierzono wielkiemu artyście renesansu Donato Bramante, który jednakże nie doczekał ich ukończenia. Zaprojektował on kościół, ale z dokumentów zachowanych z okresu jego budowy wynika, iż osobiście nigdy nie dotarł na miejsce jego budowy. Prace prowadziło kilku mistrzów lokalnych, wśród nich Cola da Caprarola, Baldassare Peruzzi, il Vignola oraz Ippolito Scalza, a także słynny Antonio da Sangallo Młodszy oraz Galeazzo Alessi i Michele Sanmicheli. Budowa kościoła poza miastem miała także cel polityczny: budynek widoczny był z daleka i przedstawiał siłę i potęgę Todi. Prace trwały przez kilka dziesięcioleci i koncepcja architektoniczna ulegała zmianie: z renesansowych założeń pozostało niewiele na rzecz linii barokowych.

Budynek świątyni jest na planie centralnym i ma formę krzyża greckiego z czterema absydami, które zamykają równe ramiona krzyża. Absydy pokryte są czterema półkopułami, a nad częścią centralną góruje kopuła główna o wysokości 50 metrów. Założenia architektoniczne Bramantego nawiązywały do projektowanej przez niego w tym samym czasie nowej Bazyliki Świętego Piotra w Rzymie, która pierwotnie miała być również na planie kwadratu. Wnętrze jest jasne i przestronne, a absydy zamknięte są barokowymi ołtarzami i ozdobione figurami 12 Apostołów. W kościele znajduje się również drewniana statua Papieża Marcina I, który żył w VII wieku. Światło wpada przez okna w centralnej kopule oraz w półkopułach, dzięki czemu wnętrze kościoła zalewa niejednokrotnie niesamowita gra oświetlających go promieni słonecznych.

Todi to nie tylko opisane powyżej zabytki – miasto posiada kilkanaście kościołów, przepiękna pałace średniowieczne i renesansowe, muzea, świetnie zachowane mury obronne i klimat, dla którego warto tu zajrzeć, pobyć, poczuć i pokochać. To cudowne miasto z cennymi zabytkami i przepiękną zieloną okolicą, która zmienia swoje barwy z każdą zmieniającą się porą roku.