O Italii / VENETO / WENECJA / PAŁAC DOŻÓW

Pałac Dożów to kwintesencja potęgi Wenecji, cudowny przykład kwitnącego gotyku na Lagunie

Pałac Dożów (Palazzo Ducale) to wspaniała siedziba doży czyli weneckiego księcia, a także najwyższych władz Republiki Weneckiej. Jeden z najważniejszych symboli miasta, arcydzieło gotyku weneckiego, elegancki pałac wzniesiony w samym sercu miasta, przy Placu Świętego Marka i ściana w ścianę z Bazyliką tegoż Świętego. Znajduje się w Dzielnicy San Marco, pomiędzy Placykiem Świętego Marka (Piazzetta di San Marco), a Kanałem Rio del Palazzo, pomiędzy Bazyliką Świętego Marka, a częścią wybrzeża, która nazywa się il Molo di Palazzo Ducale.

Gotycki styl tego pałacu ma zupełnie inny wymiar niż gotyk, który znamy z innych miejsc Europy. Wenecja się nie bała, nie musiała się fortyfikować, bo naturalne mury obronne zapewniały jej fale morskie, stąd też nie ma tutaj grubych murów, wież strażniczych, małych okien i obronnego charakteru gotyckiej budowli. Pałac Dożów jest lekki, zwiewny, delikatny. Wznosi się na ostro zakończonych łukach w dostojnym portyku parteru oraz przepięknych, kunsztownych, finezyjnych kolumnach z ażurowym zamknięciem na pierwszym piętrze. Dopiero drugie piętro stanowi bardziej zbitą masywną bryłę, ale okna są duże, a całość zwieńczona jest zmyślną attyką. Ten pałac jest uosobieniem Serenissimy – Najjaśniejszej, jej potęgi, bogactwa i przepychu, a zarazem najwybitniejszym dziełem gotyku w tym mieście. Chciałoby się powiedzieć: wariacji gotyku, bo to sztuka wschodnia oddziaływała na wyobraźnię mistrzów weneckich, którzy to cudo stworzyli.

Pierwszy Pałac Dożów w Wenecji powstał już w 812 roku w okolicy dzisiejszego Mostu Rialto i był masywną twierdzą otoczoną kanałami (zamiast fosy), posiadał także wieże obronne. Nie miał jednak szczęścia – wielokrotnie dotykany niszczącą siłą ognia, musiał być kilkakrotnie odbudowywany. W połowie X wieku siedziba księcia przeniesiona została w obecne miejsce, a nowy pałac musiał być porządnym masywnym budynkiem, gdyż z przekazów wiemy, że oparł się buntownikom w 976 roku. Już pod koniec wieku X Wenecję odwiedzali wielcy tamtych czasów: pałac gościł Króla Ottona III w 998 roku, Henryka IV księcia Bawarii w 1094, jego następcę Henryka V w 1115 roku, a każdy z nich wyjeżdżał pod wrażeniem luksusu i elegancji pałacowych wnętrz. Pożary jednak nie ustają, tak więc w XII wieku pałac jest kilkakrotnie przebudowywany i pojawiają się w jego architekturze pierwsze elementy bizantyjskie, zmienia się także jego otoczenie – nowy wygląd otrzymuje Plac Świętego Marka, poszerzone zostaje molo i wzmocniony kanał wzdłuż południowej ściany pałacu. W tym czasie znowu ważni goście: to Papież Aleksander III i Cesarz Fryderyk Barbarossa, którzy pozostają gośćmi doży przez dwa miesiące po podpisaniu pokojowych traktatów w 1177 roku.

Wraz ze wzrostem potęgi Wenecji na morzu, poszerzeniu jej kontaktów handlowych na wschodzie oraz poczuciem pełnego bezpieczeństwa na morzu i lądzie, zamek zostaje gruntownie przebudowany. W okresie od XIV do XVI wieku otrzymuje swój dzisiejszy wygląd – ale stopniowo. Najpierw powstała fasada od strony mola, później ta od strony Placyku Świętego Marka. Wnętrze otrzymuje nową Kaplicę Świętego Mikołaja, a następnie poszerzona i ozdobiona zostaje Sala Obrad Wielkiej Rady. W 1404 roku na fasadzie od strony laguny dodano balkonik, a kilka lat później odrestaurowana zostaje fasada od strony Placyku Świętego Marka. W tym samym okresie wzniesiono tak zwaną Bramę Papieru czyli Porta della Carta, prowadzącą na wewnętrzy dziedziniec, powstały także nowe monumentalne schody na górne piętra. W 1473 roku Sala Wielkiej Rady zostaje ponownie odrestaurowana, a przy pracach dekoracyjnych biorą udział takie osobistości jak Giovanni i Gentile Bellini, Giorgione, Tiziano, Tintoretto oraz Paolo Veronese. Wewnętrzne fasady zostają odrestaurowane i powstają Schody Gigantów. Niestety w ciągu kolejnych stu lat wybuchają trzy wielkie pożary (1483, 1574 i 1577), które niszczą sale pałacu i zmuszają do kolejnych renowacji i upiększeń. Po dwóch pożarach z lat 1574 i 1577 prace renowacyjne powierzono architektowi Antonio da Ponte, temu samemu, który zaprojektował Most Rialto.

Po upadku republiki pałac został częściowo zniszczony i pozbawiony części dzieł sztuki przez zbuntowany lud, który usunął symbole władzy, zniszczył meble, oszczędził jednak obrazy i rzeźby. Pod panowaniem francuskim i austriackim był siedzibą administracji. W 1866 roku był świadkiem bardzo ważnego wydarzenia: w wyniku plebiscytu Wenecja została przyłączona do Włoch, co zostało ogłoszone z balkoniku od strony Placyku Św. Marka. Jeżeli chodzi o zebrane w pałacu dzieła sztuki – powołano specjalną komisję złożoną z wybitnych architektów, artystów, historyków sztuki i innych uczonych i wybrano tematykę obrazów i rzeźb, które miały stanowić zbiory Pałacu Dożów. Ich głównym celem miał być triumf Republiki Weneckiej, pokazanie potęgi, cnót i bogactwa Królowej Adriatyku. Zebrane w salach pałacu dzieła wyszły spod artystycznych dłoni takich wielkich artystów jak Jacopo i Domenico Tintoretto, Tiziano Vecellio, Francesco Bassano, Paolo Veronese, Giambattista Zelotti, Jacopo Palma il Giovane, Andrea Vicentino i Antonio Vassilacchi. Ich dzieła zachwycały wieki temu i do dzisiaj nic się nie zmieniło: w 2018 i w 2019 roku Pałac Dożów odwiedziło około 1,5 miliona turystów rocznie.

Pałac Dożów ma trzy skrzydła i wewnętrzy dziedziniec. Dwie główne fasady zwrócone są w stronę mola oraz w stronę Placyku św. Marka i są gotyckie; trzecia fasada wychodzi na Rio del Palazzo od strony budynku więzienia i jest renesansowa. Fasady od laguny oraz placyku powtarzają ten sam układ: górna, gładka bryła spoczywa na delikatnej ażurowej podstawie pierwszego piętra, a parterowy portyk opiera się na smukłych kolumnach zagłębionych w ziemi. Najwyższa część drugiego piętra wyłożona jest naprzemiennie rombami szarego, białego i różowego marmuru, ozdobiona jest przestronnymi ostrołukowymi oknami i ozdobiona balkonami: po jednym z każdej strony. Całość pałacu zdobi piękna koronka wenecko-bizantyjska. Obie fasady są podobne w rozmiarach i podobnej wielkości: fasada od wody ma 71,5 metra długości i liczy 17 arkad, a fasada od piazzetty ma 75 metrów długości i 18 arkad. Trzecia fasada, ta niewidoczna, jest połączona z pobliskim budynkiem więzienia Mostem Westchnień; jest najlepiej widoczna z mostu Ponte della Paglia.

Pierwsze piętro fasady od strony Placyku św. Marka kryje pewną tragiczną ciekawostkę: dwie kolumny są czerwone, wykonane z czerwonego marmuru z Werony – to pomiędzy tymi kolumnami ogłaszane były wyroki śmierci, wykonywane następnie na szubienicy pomiędzy Kolumnami św. Marka i św. Teodora stojącymi przy nabrzeżu.

Balkony na obu fasadach dzieli ponad 100 lat różnicy: ten od Piazzetty powstał w latach 1531 -1538, a ten od mola pomiędzy 1400, a 1404 i jest balkonem Sali Wielkiej Rady. Oba są bogato dekorowane rzeźbami przedstawiającymi cnoty Wenecji oraz figurami związanymi z miastem: św. Marek Ewangelista, św. Piotr i św. Paweł oraz Sprawiedliwość na szczycie fasady od strony laguny. Z kolei nad balkonem od strony Placyku św. Marka umieszczono figurę Doży Andrea Grittiego oraz skrzydlatego lwa św. Marka Ewangelisty w płaskorzeźbie, a ponad nimi statua symbolizująca Wenecję.

Główne wejście do pałacu znajduje się przy samej bazylice i to tak zwana Brama Papieru czyli Porta della Carta. Niezwykle elegancka i monumentalna, arcydzieło weneckiego gotyku. Nazwa tej bramy związana jest z faktem, iż właśnie tutaj wywieszano nowe dekrety oraz dokumenty prawne, to przy tej bramie znajdowało się archiwum oraz pracowali miejscy pisarze. Autorami dekoracji rzeźbiarskiej są Giovanni i Bartolomeo Bono i jest to przepiękny przykład kwitnącego gotyku – oryginalne rzeźby były malowane lub złocone, tak więc całość przedstawiała się naprawdę imponująco. Po obu bokach, na wysokości wejścia, dwie figury reprezentujące Cnoty Kardynalskie. Nad wejściem centralne pole zajmuje Doża Francesco Foscari klęczący przed lwem św. Marka. Powyżej piękne trójdzielne okno /trifora/ nad którym w kole umieszczone jest popiersie Marka Ewangelisty, a jeszcze wyżej figura symbolizująca Sprawiedliwość ze szpadą i wagą. Tak naprawdę całe to rzeźbiarskie założenie nie jest już dzisiaj autentyczne i pochodzi z XIX wieku; oryginały zostały zniszczone przez Francuzów w 1797 roku.

Przez Porta della Carta wchodzimy na wewnętrzy dziedziniec pałacowy czyli cortile, którego fasady powstały na przełomie XV i XVI wieku. Wyróżniają się szczególnie dwie z nich: ta od strony bazyliki to tak zwana Facciata dell’Orologio czyli Zegarowa, która składa się z dwóch kondygnacji arkad zwieńczonych dekoracyjnym zegarem oraz ozdobiona rzeźbami z czasów antycznych; z kolei fasada wschodnia stanowiąca przedłużenie Porta della Carta w części zajęta jest przez monumentalne schody. To tak zwana Scala dei Giganti czyli Schody Gigantów, które prowadzą do loggii pierwszego piętra. Zostały wzniesione w ciągu dwóch lat, pomiędzy 1483 i 1485 przez Antonio Rizzo. Swoją nazwę zawdzięczają figurom dwóch Gigantów ustawionych na ich szczycie: to Mars i Neptun, dzieła Sansovino, ustawione w tym miejscu w 1567 roku. Figury miały reprezentować potęgę i dominację Wenecji na lądzie i na morzu, a schody służyły reprezentacyjnym dworskim uroczystościom, przede wszystkim koronacjom i zaprzysiężeniom dożów. To właśnie na nich nowy doża składał przysięgę po której otrzymywał symbol swojej władzy czyli corno ducale – róg książęcy o specjalnym kształcie bogato wysadzany klejnotami i kamieniami szlachetnymi. Naturalnym przedłużeniem Schodów Gigantów są tak zwane Złote Schody (Scala d’Oro), których dekoracja stiukowa i złocenia są niezwykle bogate.

Wchodząc na pierwsze piętro Schodami Gigantów zobaczymy tablicę upamiętniającą wizytę w tym miejscu Henryka III Walezego, króla Polski i Francji w 1574 roku. Z portyku na pierwszym piętrze wewnętrzny dziedziniec prezentuje się wyjątkowo efektownie i elegancko. Można także przejść na portyk zewnętrzny wychodzący na lagunę i Placyk św. Marka i podziwiać cudowny widok na Wyspę Świętego Jerzego (San Giorgio Maggiore), Zatoczkę Św. Marka z mknącymi łódkami, stateczkami i przepływającymi vaporetto. Warto też z innej perspektywy spojrzeć na Placyk św. Marka, Dzwonnicę i widoczny fragment bazyliki i głównej części Placu.

Wschodnie skrzydło Pałacu Dożów wychodzi na Kanał Rio del Palazzo i jest słabo widoczne dla naszych oczu. Jedynie z Mostu Ponte della Paglia możemy rzucić na niego okiem, ale zazwyczaj tego nie robimy, bo wpatrujemy się wtedy intensywnie w inny most. To słynny na całym świecie Most Westchnień, który właśnie to wschodnie skrzydło pałacu łączy z budynkiem więzienia. Było to jedno z najbardziej ponurych i okrutnych miejsc w tym pięknym i spragnionym życia mieście. Jeżeli ktoś dostał się w jego ciemne cele cierpiał prawdziwe katusze – nie tylko świadomość dożywocia lub wieloletniej kary uwięzienia, nie tylko głód i tortury, ale i ekstremalne temperatury: najgorsze cele umieszczone były tuż pod ołowianym dachem (to tak zwane piombi, bo piombo to ołów) gdzie więźniowie piekli się żywcem, albo w ciemnych lochach głęboko pod ziemią (w tak zwanych pozzi czyli studniach), gdzie nie tylko cierpieli na zimno i potworną wilgoć, ale nie mieli najmniejszych szans na chociażby promyk jasnego światła. Do więzienia z sali sądowej przejść musieli przez ten najsłynniejszy dzisiaj wenecki most czyli Most Westchnień (Ponte dei Sospiri), który właśnie od ich smutnych i tęsknych westchnień, kiedy spoglądali po raz ostatni na wolność i miasto, wziął swoją nazwę.

Imponujące wnętrza pełne dzieł sztuki udostępnione są do zwiedzania. Poprzez Złote Schody dochodzimy na I piętro do skrzydła pałacu, które zajmowały oficjalne apartamenty dożów. Dzisiaj zobaczymy tutaj kilka sal z przepięknymi dekoracjami, z których najciekawsza jest Sala Szkarłatów (Sala degli Scarlatti) – jedna z najpiękniejszych w całym pałacu. Jej nazwa pochodzi od koloru strojów dygnitarzy towarzyszących doży w oficjalnych ceremoniach. Sala Map, Sala Grimaniego, Sala Erizzo, Sala Filozofów, Giermków i Stiuków – to dawne apartamenty książęce. W tej ostatniej na ścianie portret Henryka III Walezego, króla Polski i Francji, pędzla Tintoretto. Na II piętrze Sala Czworga Drzwi, zbudowana przez Antonio Ponte i ozdobiony freskami przez Tintoretto, to przedpokój prowadzący do Sali Kolegium i Senatu. Tutaj dwa cenne obrazy: Doża Grimaldi klęczący przed symbolem Wierności to dzieło Tycjana oraz obraz Vicentina, kolejny upamiętniający Króla Henryka III Walezego. Dalej Sala Kolegium gdzie zbierała się Signoria czyli rząd republiki składający się z doży, 6 doradców oraz kilku innych wysokich dygnitarzy – to właśnie oni byli najważniejszym organem władzy Wenecji. Dekoracja sufitu jest przepiękna z alegoriami Wiary, Sprawiedliwości i Pokoju. Kilka obrazów Tintoretta i Veronese. Sala Senatu, Sala Rady Dziesięciu, Sala Trybunału Apelacyjnego, Sala Wyborcza, Sala Przewodniczących Rady Dziesięciu i Sala Wielkiej Rady to niezwykle eleganckie sale najwyższych urzędników z przepięknymi freskami i dekoracjami, z cennymi sufitami i obrazami gloryfikującymi cechy Serenissimy. Sala Wielkiej Rady (Sala del Maggior Consiglio) to największa sala całego Pałacu Dożów. Ma 54 metry długości, 25 metrów szerokości i 14 metrów wysokości i ściany i sufity w całości pokryte malowidłami. Sala ta powstała w połowie XIV wieku i najwięksi artyści weneccy pozostawili tutaj ślad swojego talentu: Vivarini, Bellini, Carpaccio, Tycjan, Veronese i Tintoretto. Niestety wszystkie oryginały spłonęły w 1577 roku, a nowa odnowiona sala ozdobiona została obrazami Veronese, ojca i syna Tintorettów oraz kilku innych. Sam urząd Wielkiej Rady porównać można do współczesnego parlamentu. Członków rady było 480 i byli oni przedstawicielami wszystkich mieszkańców republiki. Uchwalali prawa, wybierali dożę oraz wszystkie inne władze w państwie, a z czasem stali się najbardziej elitarną grupą arystokracji i byli wpisywani do tak zwanej Złotej Księgi (Libro d’Oro). Sala Wielkiej Rady pełniła także funkcję Sali Balowej – to tutaj odbywały się bale, wielkie i huczne przyjęcia wydawane na cześć honorowych gości, tutaj świętowano wybór nowego doży czy inne ważne uroczystości. W Sali tej znajduje się największy na świecie obraz olejny: to Raj o wymiarach 22x7 metrów, dzieło Jacopo Tintoretto i jego syna Domenico pochodzące z końca XVI wieku. Ich dziełem są również portrety 76 dożów umieszczone na ścianie ponad obrazami dekorującymi Salę, a ukazującymi najważniejsze momenty z historii Wenecji: walkę Papieża Aleksandra III z Fryderykiem Barbarossą (cykl 14 obrazów) i udział Wenecji w IV wyprawie krzyżowej (cykl 6 obrazów).